Komisja Parlamentu Europejskiego ds. Transportu i Turystyki (TRAN) opublikowała raport obejmujący analizę obszaru transportu Unii Europejskiej (UE) w ramach finansowania Krajowych Planów Naprawy i Odporności (z ang. National Recovery and Resilience Plan’s – NRRP) z uwzględnieniem sektorowych priorytetów. Autorzy raportu zwracają uwagę, że środki dla sektora transportu z NRRP przyczyniają się m.in. do dalszego rozwoju dziewięciu korytarzy sieci bazowej TEN-T (z ang. The Trans-European Transport Network), które przebiegają m.in. przez Polskę i są instrumentem służącym koordynacji oraz zapewnieniu spójności i komplementarności inwestycji infrastrukturalnych.

W dokumencie podkreślono, że priorytety UE w dziedzinie transportu są określane na podstawie analizy dokumentów politycznych UE, w tym Strategii Zrównoważonej i Inteligentnej Mobilności (SSMS), planu strategicznego Dyrekcji Generalnej ds. Mobilności i Transportu (DG MOVE) na lata 2020-2024, z uwzględnieniem treści zawartych na stronie internetowej UE poświęconej transportowi i mobilności. Na podstawie analizy dokumentów strategicznych UE określono 29 priorytetów UE w dziedzinie transportu, które podzielono na: „zrównoważony transport”, „inteligentny transport” i „odporny transport”.

Centralnym elementem unijnego planu odbudowy jest tzw. Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (z ang. The Recovery and Resilience Facility – dalej RRF) z budżetem opiewającym na kwotę 723,8 mld EUR, przeznaczonym na bezzwrotne wsparcie i pożyczki. W badaniu TRAN oceniono 22 z 27 krajowych planów odbudowy i zwiększania odporności, zatwierdzonych decyzją wykonawczą Rady Unii Europejskiej. Przeanalizowane programy reform obejmują finansowy wkład RRF w wysokości 449,9 mld EUR, z czego 291,1 mld EUR w formie wsparcia bezzwrotnego i 158,8 mld EUR w formie pożyczek. Zawierają one:

• 218 finansowań związanych z priorytetami UE w ramach tematu „zrównoważony transport”, przy czym największa liczba środków NRRP związanych z wdrażaniem paliw alternatywnych w transporcie drogowym.
• 68 finansowań związanych z priorytetami UE w ramach tematu „inteligentny transport”, a 44% tych środków dotyczyło rozwoju systemów informatycznych.
• 98 finansowań związanych z priorytetami UE w ramach tematu „odporny transport”, a 75 % tych środków dotyczyło zarządzania sektorem transportu.

Wkład krajowych programów reform w realizację priorytetów polityki UE

Głównym celem badania TRAN jest przedstawienie przeglądu wkładu Funduszu odbudowy i odporności (RFF) w realizację priorytetów polityki UE w zakresie inteligentnej i ekologicznej transformacji sektora transportu.

Łączna liczba środków zaplanowanych w ramach tematu „zrównoważony transport” wynosi 56% wszystkich zidentyfikowanych środków sektora transportu. 21 z 22 państw członkowskich (łącznie 89% środków) koncentruje się na wprowadzaniu paliw alternatywnych w transporcie drogowym. W ocenie autorów należało jednak zaplanować więcej projektów i inwestycji w transporcie wodnym i kolejowym, aby zapewnić zrównoważone podejście do rozwoju sektora transportu. Ponadto, biorąc pod uwagę potrzebę zmniejszenia wpływu sektora transportu na środowisko, można było zrobić więcej, aby zwiększyć wykorzystanie transportu publicznego i uczynić go bardziej zrównoważonym.

Z kolei zagadnienie „inteligentny transport” charakteryzuje się dużą liczbą projektów informatycznych, w tym rozwojem oprogramowania i infrastruktury IT. Środki w zakresie inteligentnej mobilności planowane są na dystrybucję głównie w transporcie drogowym i kolejowym, a wkład w podróże transgraniczne w ramach tego tematu – zdaniem autorów analizy – jest niewystarczający, ponieważ tylko cztery państwa członkowskie planują projekty wspierające dostępność danych, dostęp do nich i wymianę danych dotyczących mobilności. Zdaniem Komisji należy uruchomić więcej projektów koncentrujących się na promowaniu wymiany danych między państwami członkowskimi, a także więcej projektów pod hasłem „inteligentny transport”, biorąc pod uwagę priorytety unijne.

Temat „odporny transport” jest poruszany przez 21 z 22 państw członkowskich, a większość środków (75%) jest związana z procesem zarządzania. Spośród wszystkich środków 71% dotyczy poprawy zarządzania sektorem transportu i jest objętych 19 krajowymi programami reform. Środki na zarządzanie obejmują opracowanie głównych planów transportu, wzmocnienie ram regulacyjnych oraz reformy związane z tym sektorem. Niemniej istnieje szereg priorytetów które nie są objęte krajowymi programami reform lub są jedynie niewielką liczbą projektów, zwracają uwagę eksperci TRAN.

Warto pokreślić, że wkład krajowych programów reform na rzecz osiągnięcia celów polityki w ramach sieci TEN-T i zgodności korytarzy sieci bazowej różni się w zależności od państwa członkowskiego i rodzaju transportu. Kraje, w których sieci infrastruktury sektora transportu są bardziej rozwinięte, zazwyczaj koncentrują się na innych priorytetach i nie wykorzystują Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF) do dalszego rozwoju infrastruktury CNC (z ang. Core Network Corridors – CNC) – korytarzy sieci bazowych, w ramach swojego obszaru terytorialnego.

Analiza Komisji wykazała również, że planowane inwestycje w sektorze transportu dla wielu państw członkowskich są zbliżone i obejmują np. zakup pojazdów bezemisyjnych, rozwój sieci stacji ładowania, wdrożenie wymaganych zmian w ramach proekologicznych regulacji prawnych oraz promowanie różnych rodzajów paliw, wliczając w to m.in. wodór. Proponowane rozwiązania często wskazują na łączenie środków dotyczących infrastruktury i zarządzania lub łączenie różnych środków infrastrukturalnych, np. wspieranie przejścia na pojazdy o zerowej emisji i jednoczesny rozwój sieci stacji ładowania pojazdów elektrycznych.
Należy zauważyć, że większość planowanych środków dotyczy procesu decyzyjnego (zarządzania), m.in. wejścia w życie aktów prawnych związanych z wycofywaniem pojazdów o najwyższej emisji (przykładem jest Cypr), analizy ustawodawstwa krajowego (Dania) czy wprowadzenia ram prawnych ustanawiających procedurę określania wymogów efektywności energetycznej i ochrony środowiska przy zakupie pojazdów służących do transportu (Litwa). Niektóre działania obejmują konkretne, wyznaczone cele, np. wsparcie na zakup 23 500 ekologicznych pojazdów transportowych i 25 autobusów elektrycznych na Litwie.

Wyniki badania zwracają też uwagę na fakt, że środki mające na celu poprawę efektywności energetycznej transportu drogowego obejmują zmniejszenie emisji z różnych rodzajów transportu drogowego, choćby poprzez aktualizację wymagań technicznych dotyczących silników konwencjonalnych i opon, a także badania przydatności pojazdów do ruchu drogowego w celu zmniejszenia emisji.

Całkowity wkład finansowy (dotacje i pożyczki) na państwo członkowskie

Źródło: The future of transport in the context of the Recovery Plan. Final study 2022

Wdrożenie paliw alternatywnych w transporcie drogowym

Eksperci TRAN podkreślają, że nie wszystkie państwa członkowskie wdrażają projekty związane z poprawą efektywności energetycznej transportu drogowego. Niemniej pozytywnym wyjątkiem jest np. Austria, która przekształca 682 autobusy, będące w użytkowaniu, oraz 2767 pojazdy użytkowe na wersje bezemisyjne. Z kolei Belgia planuje „zazielenienie” floty autobusów (365 pojazdów), inwestycje w publiczne i półpubliczne punkty ładowania oraz przyjęcie ustawy o reformie systemu opodatkowania samochodów służbowych. Chorwacja zbuduje sześć stacji ładowania wodoru i 1300 stacji ładowania, zakupi 70 autobusy na paliwo alternatywne (elektryczne i wodorowe) oraz 2000 pojazdów elektrycznych.

Przykładem pozytywnych zmian jest także wcześniej wspomniany Cypr, który jest w trakcie instalacji 1200 punktów ładowania dla pojazdów elektrycznych oraz ma w planach dofinansowanie do zakupu 5570 e-samochodów i e-rowerów. Republika Czeska planuje utworzenie sieci infrastruktury punktów ładowania o długości 40 km, budowę infrastruktury mieszkalnej z uwzględnieniem 2880 nowych punktów ładowania, pomoc w zakupie nowych 4555 pojazdów bezemisyjnych dla prywatnych firm oraz dostarczenie gminom 1485 pojazdów bezemisyjnych, a także budowę 200 nowych stacji ładowania.

Dania, która ma już szereg osiągnieć w popularyzacji zeroemisyjnej mobilności, dąży do zmiany przepisów, w szczególności poprzez wprowadzenie podatku rejestracyjnego od pojazdów i niższego podatku od energii elektrycznej, by w ten sposób zdynamizować proces elektromobilności. Estonia planuje zatwierdzić akt ustawodawczy określający zasady i warunki przyznawania pomocy związanej z przejściem na ekologiczne technologie, a Finlandia opracowuje plan działania mający na celu zmniejszenie emisji z krajowego transportu o co najmniej 29% do 2025 r. za sprawą budowy 417 nowych punktów ładowania samochodów elektrycznych, 376 nowych ładowarek wysokonapięciowych i 14 nowych punktów tankowania skroplonym biogazem (biometanem).

Francja wprowadza wsparcie na zakup „czystych” pojazdów, dedykowane do ludności szacowanej na blisko 130 tys. osób. Niemcy planują kolejne projekty wodorowe oraz w zakresie e-mobilności, a w najbliższych latach budowę 400 000 punktów ładowania. Grecja jest w trakcie budowy 300 punktów ładowania pojazdów elektrycznych. Włochy planują wprowadzenie na rynek 40 wodorowych stacji tankowania, a także cztery projekty badań nad wodorem oraz zmiany w przepisach dotyczących tego gazu jako paliwa. Rząd Włoch chce również wybudować 13 000 szybkich stacji ładowania na autostradach oraz odnowić flotę regionalnego transportu publicznego z wykorzystaniem pojazdu bezemisyjnych.

Analiza TRAN uwzględnia także inne kraje – Łotwa wprowadzi w Rydze 21 przyjaznych dla środowiska tramwajów i autobusów, zaś Litwa jest w trakcie budowy zakładu do produkcji gazu. Ponadto Litwini planują stworzenie 58 420 punktów ładowania i 34 stacje, zakup 255 międzymiastowych autobusów elektrycznych oraz wyasygnowanie środków na zakup 23 500 nowych pojazdów przyjaznych dla środowiska. Luksemburg ma w planach wprowadzenie 2600 punktów ładowania. Malta chce wesprzeć zakup 5600 samochodów elektrycznych i wymienić 102 autobusy transportu miejskiego na elektryczne. Portugalia instaluje 15 000 nowych stacji ładowania i kupuje 145 nowych bezemisyjnych (elektrycznych lub wodorowych) autobusów.

Rumunia planuje zmienić ustawodawstwo, aby nałożyć wyższe podatki na pojazdy o najwyższej emisji, a Słowacja zamierza wprowadzić nowe przepisy dotyczące długoterminowej promocji paliw alternatywnych. Słowenia jest w trakcie instalacji 482 nowych punktów ładowania pojazdów elektrycznych, a Hiszpania zmienia swoje przepisy dotyczące publicznych usług ładowania.

Podział środków finansowych z uwagi na kategorie

Źródło: The future of transport in the context of the Recovery Plan. Final study 2022

Zrównoważony transport miejski

Zrównoważony transport miejski obejmuje zmniejszenie zatorów i emisji na obszarach miejskich, promocję korzystania z transportu publicznego i aktywnych form transportu oraz nowych i innowacyjnych form transportu. Autorzy raportu zwracają uwagę, że 14 z 22 państw członkowskich planuje projekty dotyczące zrównoważonego transportu miejskiego. Całkowita liczba planowanych środków finansowych to 34, w tym 23 dotyczące infrastruktury, 10 dotyczących zarządzania i jeden dotyczący działań badawczych.

Jak przykład można przywołać Belgię, która planuje poprawę transportu publicznego w regionie Walonii, w tym budowę 6 km dodatkowej infrastruktury transportu publicznego dla samochodów o zerowej emisji, 260 skrzyżowań z inteligentnymi sygnalizacjami drogowymi i 400 skrzyżowań z inteligentnymi światłami. Chorwacja opracowuje 60 prototypowych testów dla w pełni autonomicznych i elektrycznych pojazdów. Cypr tworzy 62 km tras zrównoważonego transportu i 645 obiektów pomocniczych związanych ze zrównoważonym transportem. Francja buduje 100-kilometrowy pas dla rozwoju transportu publicznego. Grecja zmieni przepisy dotyczące usług publicznych, e-mobilności i punktów ładowania. Włochy wybudują co najmniej 231 km infrastruktury transportu publicznego i zmodernizują 1280 km odcinków linii zbudowanych na węzłach metropolitalnych i głównych połączeniach krajowych. Łotwa planuje „zazielenienie” Riga Metropolitan Corridor Transport System, aby promować konkurencyjny kolejowy transport pasażerski w Rydze, dodatkowo zmodernizuje 81-kilometrowej zelektryfikowanej linii i zakupi siedmiu pociągów elektrycznych. Malta ma plany poprawy rozwiązań w zakresie mobilności w miastach, zgodnie z Planem Zrównoważonej Mobilności Miejskiej. Portugalia planuje zakup 145 ekologicznych autobusów, rozbudowę sieci metra w Lizbonie o 3,7 km, rozbudowę sieci metra Porto o 6,7 km, budowę lekkiej linii tranzytowej między Odivelas i Lures 13 km oraz budowę linii dużych prędkości linia autobusowa między Praça do Império i 3,8 km od Praça Albuquerque Mouzinho Porto. Rumunia rozwija podziemną sieć transportową o długości 12,7 km, jest w trakcie zakupu 2753 ekologicznych pojazdów, kończy trasę dla rowerzystów o długości 1091 km i buduje 13 200 punktów ładowania. Z kolei Słowacja wprowadza nową ustawę o transporcie publicznym. Słowenia zamierza zreformować organizację publicznego transportu pasażerskiego, a Hiszpania ma 305 projektów promujących nowe formy mobilności.

Innowacje w technologii inteligentnej mobilności

Innowacje w technologii inteligentnej mobilności obejmują tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju nowych technologii i usług (np. wykorzystanie sztucznej inteligencji, dronów, pojazdów autonomicznych, połączeń typu hyperloop, samolotów zasilanych wodorem, elektrycznych osobistych pojazdów powietrznych, elektrycznego transportu wodnego i „czystej” logistyki miejskiej) oraz wprowadzenie wszystkich niezbędnych narzędzi legislacyjnych do ich walidacji. W tym obszarze cztery państwa członkowskie wprowadziły łącznie sześć środków na te technologie.

TEN-T – krwioobieg Europy

Raport TRAN zwraca również uwagę, że drugim, najbardziej znaczącym wkładem RFF w politykę transeuropejskiej sieci transportowej TEN-T będzie dalsze wprowadzanie alternatywnych, „czystych” paliw do sieci drogowej państwach członkowskich. Tak będzie w Belgii, Chorwacji, na Cyprze, w Finlandii, we Francji, w Niemczech, Grecji, we Włoszech, na Łotwie, Litwie, w Luksemburgu, Portugalii, Rumunii, na Słowacji, w Słowenii i Hiszpanii. W ramach krajowych planów odbudowy wiele proponowanych działań będzie także obejmować rozwój stacji ładowania pojazdów elektrycznych i punktów tankowania wodoru. Zrobi tak Chorwacja, Włochy, Litwa, Portugalia, Słowacja i Hiszpania. Instrument naprawy i budowania odporności na kryzysy (RFF) umożliwi również niektórym krajom sfinalizowanie rozwoju sieci drogowej – z planowanymi nowymi autostradami w Grecji, Portugalii i Rumunii.

Zalecenia dotyczące kształtowania polityki

Autorzy badania wskazują też – biorąc pod uwagę cele sektora transportu UE – że istnieje kilka obszarów, które nie zostały w wystarczającym stopniu uwzględnione w krajowych programach reform państw członkowskich i w których konieczne jest dalsze ukierunkowanie i inwestycje.

Dotyczy to:
• Rozwoju sieci transportowej z perspektywy europejskiej, czyli projektów transgranicznych.
• Potrzeby ułatwienia przejścia na transport kolejowy i wodny poprzez zwiększenie inwestycji oraz, w miarę możliwości, uwzględnienie komponentu transgranicznego.
• Multimodalnego transportu pasażerskiego, przyczyniającego się do przejścia z samochodów prywatnych na transport publiczny.
• Środków bezpieczeństwa i ochrony, które nie zostały w wystarczającym stopniu uwzględnione w krajowych programach reform; w związku z tym zaleca się zwiększenie liczby środków w tym obszarze, zwłaszcza w odniesieniu do tych państw członkowskich, w których śmiertelność wypadków drogowych jest wysoka.
• Aspektów społecznych, takich jak sprawiedliwa i dostępna mobilność oraz warunki pracy w sektorze transportu, które nie są wystarczająco uwzględnione; w związku z tym zaleca się uwzględnienie aspektów społecznych jako przekrojowego priorytetu dla różnych środków sektora transportu.
• Środków mających na celu „internalizację zewnętrznych kosztów transportu”, które pomogłoby zmniejszyć ślad węglowy.
• Europejskiej bazy danych, która mogłaby być dalej rozwijana w celu uwzględnienia informacji dotyczących lokalizacji i charakteru projektów oraz wykorzystywana do monitorowania wdrażania krajowych programów reform w terenie. Baza danych mogłaby być wykorzystywana do monitorowania wkładu projektu w realizację celów polityki UE (różne dziedziny, w tym transport).

Eksperci TRAN wymieniają ponadto obszary, które nie były traktowane priorytetowo przez państwa członkowskie i które wymagają większego skupienia w ramach polityki UE, w tym:
• Poprawę efektywności energetycznej w transporcie, w tym poprawę efektywności energetycznej transportu drogowego.
• Dalszy rozwój systemu transportu publicznego, w tym transgranicznych sieci transportu publicznego i powiązanie go z wykorzystaniem paliw alternatywnych.
• Lepsze ułatwienie przejścia na transport kolejowy i wodny.
• Połączenie środków wykonawczych ze wsparciem dla zmiany zachowań obywateli w celu skuteczniejszego osiągania celów polityki transportowej, na przykład poprzez zachęcanie do stosowania paliw alternatywnych przez samochody prywatne i rodzaje transportu publicznego.

Źródło: na podstawie The future of transport in the context of the Recovery Plan. Final study 2022, fot. Pixabay